قسمت دوم 

خاندان مادري باب

بابيان درباره خاندان پدري باب، جز انتساب به سيادت، سخن نمي‌گويند. معلوم است که مهم نبودند و در زندگي باب اثر نداشتند. بهرروي، درباره آن‌ها چيز زيادي نمي‌دانيم. پدر باب، ميرزا محمدرضا بزاز شيرازي، که حرفه‌اش بزازي (پارچه‌فروشي) بود، زماني که باب 9 ساله بود درگذشت و دايي دومش، ميرزا سيد علي، سرپرستي باب و مادرش را به عهده گرفت. [23]

برخلاف تصوّر رايج، باب در خلاء نروئيد. او به خانداني ثروتمند تعلق داشت. دو خانواده مادر (فاطمه بيگم) و همسر باب (خديجه بيگم) از تجار بزرگ شيراز و بوشهر بودند. اين خاندان در دوره ناصرالدين شاه، به دليل نقش مهم‌شان در تجارت ترياک با بمبئي و بنادر چين، به «تجار ترياکي» معروف بودند و به اين نام شهرت داشتند. آنان، بعدها، از سوي ميرزا حسينعلي نوري (بهاءالله) به «افنان» [24] ملقب شدند.

فاطمه بيگم، مادر باب، دختر فردي است به‌نام حاج ميرزا محمدحسين تاجر شيرازي، که از «تجار معروف صحيح‌العمل فارس» بود. [25] فاطمه بيگم سه برادر داشت: حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي که در ميان بهائيان به «خال اکبر» معروف است، حاج ميرزا علي تاجر شيرازي معروف به «خال اعظم»، و حاج ميرزا حسنعلي تاجر شيرازي معروف به «خال اصغر». [26] اين سه نقشي بزرگ در برکشيدن باب و ترويج بابي‌گري داشتند. حاج سيد محمد تاجر، که سوداگري سرشناس بود و صوفي سودازده يا عامي جاهل نبود، در وصيت‌نامه خود از دعاوي عجيب خواهرزاده‌اش چنين دفاع مي‌کند:

«... شهادت مي‌دهم بر اين‌که وجود مقدس متعالي که در سنه 1260 اظهار نمود مقام خود را بر حق است و مظهر عظمت و کبريايي خداوند جل شأنه بود و قرار دين و مذهب و آن‌چه در مقامات معرفت خداوندي بيان فرموده جميعاً بر حق است. هر کس اطاعت کرد آن جناب را از اهل نجات است و هر کس مخالفت نمود هلاک است. و دين حق امروز همان است که آن حضرت قرارداد فرموده‌اند...» [27]

حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي در سال 1293 ق. در شيراز درگذشت و در ضريح احمد بن موسي الکاظم (ع)، معروف به شاهچراغ (س)، برادر بزرگ امام رضا (ع)، به خاک سپرده شد. [28] بعدها، زن و خواهر زن باب و تعدادي ديگر از اعضاي خاندان افنان در داخل ضريح شاهچراغ (س)، در کنار قبر سيد محمد تاجر، دفن شدند. اين گوياي ثروت و اقتدار خاندان فوق است. در سال‌هاي متأخر حکومت ناصرالدين شاه و دوران مظفرالدين شاه به دليل قدرت بلامنازع پسران قوام‌الملک اوّل، صاحبديوان و نصيرالملک و قوام‌الملک دوّم، بهائيان مي‌توانستند محترم‌ترين مردگان خود را، اعضاي خاندان باب، در يکي از مقدس‌ترين اماکن مسلمانان دفن کنند.

زن حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي نيز از خاندان‌هاي متمول تاجر بود. او حاجيه بي‌بي فاطمه صاحب نام داشت و خواهر حاج محمدخليل کشميري و حاج عبدالحسين «تاجران معروف شيراز». [29] اين دو برادر، حاج محمدخليل و حاج عبدالحسين، نياي خانداني هستند که با ‌نام «خليلي» شناخته مي‌شود. پيوند با خليلي‌ها در نسل‌هاي بعد تداوم يافت. بدينسان، خاندان خليلي را بايد خويشان نزديک باب و شاخه‌اي از خاندان افنان شمرد.

حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي، دايي بزرگ باب، سه پسر داشت: حاج ميرزا محمدعلي تاجر شيرازي، حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله و حاج ميرزا محمدحسين معروف به حاج ميرزا بزرگ.

حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله از سران فرقه بهائي بود و در اين زمينه نامدار. بهائيان او را نه «وکيل‌الدوله»، که لقب رسمي‌اش از سوي حکومت قاجار بود، بلکه «وکيل‌الحق» مي‌نامند که از سوي بهاء و عبدالبهاء بدان ملقب شد. حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله سال‌ها در سراي خان شهر يزد و سپس در شهر عشق‌آباد (روسيه) به تجارت با هند و چين و اروپا اشتغال داشت. در همين زمان، برادر بزرگش، حاج ميرزا محمدعلي تاجر شيرازي، که تقريباً هم سن باب بود، و برادر کوچک، حاج ميرزا بزرگ، در شيراز و بوشهر به تجارت ترياک با چين اشتغال داشتند. فيضي درباره حاج ميرزا محمدعلي مي‌نويسد:

«در ايمان و عرفان به امر مبارک به کمالات عاليه رسيده‌اند و در شغل تجارت که ابتدا در شيراز و سپس در کشور چين اشتغال داشته‌اند هميشه مورد اعتماد و اعتبار وافر تجار بوده‌اند.» [30]

حاج ميرزا محمدعلي تاجر شيرازي، مانند پدر، با خاندان خليلي وصلت کرد. همسرش دختر حاج عبدالحسين تاجر شيرازي (برادر حاج محمد خليل کشميري) بود. از حاج ميرزا محمدعلي و دختر حاج عبدالحسين تاجر (خليلي) «فقط يک فرزند ذکور» به دنيا آمد: ميرزا سيد محمد معروف به ميرزا آقا. اين حاج ميرزا آقا تاجر شيرازي «در شيراز به شغل تجارت مشغول بوده و چون بيش‌تر کار تجارتي ايشان خريد ترياک و حمل آن به چين بوده به اين جهت معروف به ترياکي گرديد.» حاج ميرزا آقا ترياکي با دخترعمويش، دختر حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله، ازدواج کرد. [31] يکي از دختران حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي، دايي بزرگ باب، با فردي به‌نام آقا ميرزا ابراهيم تاجر خراساني ازدواج کرد. حاصل اين وصلت پسري است که از تجار بزرگ ترياک شد و به حاج ميرزا علي ترياکي شهرت يافت. او نيز با ميرزا حسينعلي نوري (بهاءالله) ارتباط نزديک داشت. [32] در فارسنامه ناصري، ذيل اعيان و تجار محله بازار مرغ، فرزندان حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي، دايي بزرگ باب، چنين توصيف شده‌اند:

«و از اشراف و اعيان اين محله است: فخرالاماثل، سلاله سادات حسيني، حاجي ميرزا محمدعلي و حاجي ميرزا بزرگ تاجر، خلفان صدق مرحوم حاجي ميرزا سيد محمد تاجر شيرازي، که پدر بر پدر مشغول تجارت بوده به درستکاري معروف گشته‌اند. و ولدالصدق حاجي ميرزا محمدعلي است: سلاله سادات ميرزا آقا تاجر، در اين چند ساله که متاع تجارت کاسد و بازار معاملات فاسد گشته، از سرمايه خود ضياع و عقاري در بلوکات فارس خريده‌اند و حصه ديگر را در معامله تجارت ترياک، که نزديک به ده سال است رواجي گرفته، انداخته‌اند و به اين جهت اين جماعت را تاجر ترياکي گويند. و حاجي ميرزا محمدعلي ساکن بندر هنگان [هنگ‌کنگ] چين گشته، تجار ايراني، عموم ترياک اصفهان و يزد و فارس را به حواله او روانه چين نمايند.» [33]

فرزندان حاج ميرزا آقا ترياکي از ملاکين بزرگ در شيراز و آباده و بوانات فارس بودند. [34] يکي از دختران ميرزا آقا ترياکي با ميرزا حبيب‌الله افنان، متولي خانه باب در شيراز، ازدواج کرد [35] و ديگري، به‌نام خانم منيره، زن حاج ميرزا زين‌العابدين خليلي، از تجار معروف شيراز، شد. حاج محمدباقر خليلي و افسر خانم خليلي حاصل اين وصلت است. حاج محمدباقر (حاج مم‌باقر) خليلي مالک املاک وسيعي در همايجان اردکان بود و قلعه‌اش هنوز به «قلعه خليلي» معروف است. باغ بزرگ او در خيابان خليلي شيراز، روبروي کميته خليلي، نيز پا بر جاست. به‌گفته مطلعين محلي، حاج محمدباقر خليلي، مالک روستاي «قلعه خليلي» در دهستان همايجان اردکان (سپيدان) فارس، بهائي متعصب بود. [36] فيضي مي‌نويسد: «جناب حاج ميرزا محمدباقر خليلي عليه غفران‌الله و سرکار افسر خانم خليلي در ظل امر مستظل بوده و به خدمات امريه قائم بوده و مي‌باشند.» [37]

 

حاج ميرزا محمدعلي تاجر شيرازي (پسر اوّل حاج ميرزا محمد تاجر، دايي ارشد باب)

 حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله (پسر دوّم حاج ميرزا محمد تاجر، دايي ارشد باب)

 

نشسته از راست به چپ: 1- آقا سيد آقا پسر حاج ميرزا محمدتقي، 2- حاجي ميرزا آقا پسر حاج ميرزا حسنعلي (پسر دايي کوچک باب)، 3- حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله (پسر دايي بزرگ باب)، 4- حاجي سيد مهدي پسر حاج ميرزا حسنعلي (پسر دايي کوچک باب)، 5- آقا ميرزا عبدالحسين.
ايستاده از راست به چپ: 1- آقا ميرزا جواد، 2- آقا سيد محمد، 3- آقا ميرزا يوسف، 4- آقا سيد علي پسر آقا سيد مهدي.

حاج ميرزا علي تاجر شيرازي و حاج ميرزا حسنعلي تاجر شيرازي، دو دايي ديگر باب، نيز، چون برادر ارشد‌، حاج ميرزا محمد تاجر شيرازي، در کار تجارت بوشهر بودند. اين سه برادر به عنوان يک واحد تِجاري شناخته مي‌شدند و بخشي از شبکه منسجمي بودند که در دهه 1830 در بوشهر به‌طور عمده به واردات کالا و قماش انگليسي از بمبئي اشتغال داشتند و از زمان صدارت ميرزا حسين خان سپهسالار و آغاز کشت ترياک در ايران (1288 ق./ 1871 م.) به عنوان کارگزاران کمپاني‌هاي ساسون و جيجي ‌بهاي به صادرکنندگان ترياک ايران بدل شدند.

حاج ميرزا علي تاجر شيرازي، دايي مياني باب (خال اعظم)، در سال‌هاي 1260 ق. در غائله بابيه نقش فعال داشت. از اينرو، به دستور ميرزا تقي خان اميرکبير، صدراعظم، به همراه شش بابي ديگر در ربيع‌الثاني 1266 ق. در سبزه ميدان تهران اعدام شدند. اينان در ميان بابيان به «شهداي سبعه» معروف‌اند. [38] کساني که ادعا مي‌کنند اين هفت نفر جز «دگرانديشي» گناه ديگر نداشتند، توطئه‌ها و شورش‌هاي خونين دوران کوتاه صدارت ميرزا تقي خان اميرکبير و علل آن را نمي‌شناسند. [39]

حاج ميرزا حسنعلي تاجر شيرازي، کوچک‌ترين دايي باب که «خال اصغر» خوانده مي‌شود، با شکوفايي تجارت ترياک از شيراز به يزد رفت و شعبه تجارتخانه خانوادگي را در سراي خان يزد بنيان نهاد. اندکي بعد، برادرزاده‌‌اش، حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله، به او پيوست. زن حاج ميرزا حسنعلي، به‌نام حاجيه گوهر بي‌بي، دختر حاج محمد ابراهيم مبلغ، فرزند حاج عبدالرسول تاجر شيرازي، است. ميرزا حسينعلي نوري (بهاء) در يکي از الواح خود اين حاج محمد ابراهيم تاجر را «افناني و مبلغي و خليلي» ناميده. منشاء سه نام خانوادگي فوق به اين انتساب بازمي‌گردد. [40] چهار پسر حاج ميرزا حسنعلي و فرزندان ايشان در دهه‌هاي بعد تجار و زمين‌داران بزرگ منطقه يزد و شمال استان فارس بودند و به اين دليل برخي از آنان نام خانوادگي «فلاح» را برگزيدند. حاج ميرزا حسنعلي يک دختر داشت که زن حاج ميرزا محمدتقي وکيل‌الدوله شد. [41]

قسمت سوم

---